Dependénsia ba Importasaun

Author – Guteriano Neves

http://aitaraklaranlive.wordpress.com/

Introdusaun

Dependénsia ba Importasaun sai nu’udar problema ida ne’ebé agora Timor-Leste enfrenta. Ida ne’e prova hosi dadus estatistika ne’ebé iha, no konfirma hosi realidade ne’ebé ita hare iha moris lor-loron. Artigu badak ida ne’e haree kona ba kestaun ida ne’e, no hare ho espesifiku kona ba saida mak ita importa.

 

Problema ekonomia ida ne’ebé Timor durante ne’e enfrenta mak dependénsia ba importasaun. Organizasaun barak mak levanta ona kestaun ne’e. Kada tinan, ita importa tokon atus barak somente atu hatan deit ba ezizênsia ba sasan no servisu iha merkadu doméstika. Importánsia hosi importasaun iha Timor-Leste la susar atu nota. Ita vizita fatin ne’ebé de’it, to’o iha area rural sira, ita nota kedan katak iha kios barak neébé fa’an sasan nesesidade baziku ne’ebé maioria mai hosi Indonezia. Ita ba Supermerkadu sira iha Dili laran, ita hetan mak sasan importasaun hosi Indonesia, Singapore, Australia, Portugal no seluk tan. Sasan ne’ebé produz iha rai laran kiik tebes, susar atu nota, hanesan kafe, xa, ne’ebé grupu koperativa kiikoan mak halo. E hanesan relata hosi Diresaun Statistika Nasionál relata, kada tinan, importasaun ida neé aumenta.

 

Grafika tuir mai ilustra kona ba kresimentu importasaun, exportasaun no re-exportasaun iha tinan tolu ikus ne’e.

 

Grafika ida ne’e la inklui importasaun ba servisu ne’ebé mak Timor importa. Importasaun servisu ida ne’e inklui importasaun ba konsultor ba administrasaun públiku, ONG sira, doutor sira ne’ebé servisu iha klinika privadu. Importasaun servisu mos inklui pasienti ne’ebé ita haruka atu halo tratamentu iha rai liur, estudu komparativu sira ne’ebé Governu no ONG sira halo iha país seluk, no mos Timor oan sira ne’ebé sai turizmu iha fatin seluk.

 

Bazeia ba ida ne’e, ita hare katak ita nia importasaun sempre boot liu ita nia exportasaun. Signifika katak ita nia balansu komersiu sempre negative. Iha tinan 2009, Bazeia ba Relatório Annual Komersiu 2009 nian, ne’ebé publika hosi Diresaun Estatistika Nasionál, ita nia total importasaun maka tokon $295 no exportasaun tokon $34.5; ida ne’e inklui ona re-exportasaun. Iha 2013, bazeia ba kompilasaun ba relatório komersio mensal ne’ebé publika hosi Diresaun Nasionál Estatístika, ita nia total importasaun hamutuk tokon $843.7, no total exportasaun hamutuk tokon $79.3; tokon $63 mak re-export. Haree espesifiku ba importasaun deit, iha tinan hat nia laran, ita nia importasaun aumenta 286% hosi nivel 2009 nian. Kompara ho ita nia ekonomia doméstika, reprezenta hosi non-oil GDP, ita nia importasaun iha 2013, akumula 54.9% hosi projeksaun ba ita nia non-oil GDP.

 

Grafika tuir mai ilustra kona ba ita nai exportasaun (la inklui re-exportasaun), importasaun no Balansu Komersiu.

 

 

Hanesan ilustra iha grafiku ida ne’e, tanba ita nia importasaun as liu ita nia exportasaun, balansu komersiu ita nian mak nevativu hela deit.

 

Sasan saida mak Timor Importa?

 

Hare espesifiku ba kada sasan ne’ebé ita importa, importante atu nota katak, durante tinan hirak nia laran, laos nesesidade baziku mak domina ita nia importasaun. Bazeia ba dadus estatistika, sasan luxu sira mak domina ita nia importasaun, hanesan kareta, gazolina, gazoel, ekipamentu eletriku sira. Pur ezemplu, iha tinan 2011 importasaun ba sasan eletriku hamutuk tokon $99, ou reprezenta 29% hosi total importasaun hamutuk tokon $339. No iha 2012, importasaun ba sasan eletriku sira hamutuk $244, ou reprezenta 36.4% hosi total importasaun tokon $670 no tun fali ba ba tokon $43 iha 2013, reprezenta 5% hosi total importasaun tokon $843.

 

Sasan seluk ne’ebé Timor importa maka’as mak sasan mineral, hanesan gazolina, gazoel. Iha 2011, Timor importa tokon $47, reprezenta 14% hosi total importasaun. Maibé iha tinan 2012, importasaun ba mina sae too tokon $104, reprezenta 15.5% hosi total importasaun iha tempu ne’eba no iha 2013, total importasaun ba mineral hamutuk tokon $150, reprezenta 17% hosi total importasaun.

 

Kona ba kareta, total importasaun ba kareta kada tinan mak iha nivel tokon $50 to’o tokon $60 e tal no so tun deit iha 2011. Iha tempu ida ne’e, Timor importa deit tokon 433. Iha 2012, total importasaun ba kareta hamutuk tokon $53, depois sae ba tokon 63$ iha tinan 2013. Ho importasaun kareta, signifika katak númeru kareta ne’ebé existe iha rai laran aumenta, ho ida ne’e, dudu ezizensia ba mina no sasan manutensaun kareta nian mos aumenta.

 

Iha asumsaun katak importasaun kareta maka’as dudu hosi seitor públiku, ne’ebé mak iha kareta barak. Tanba kareta barak, dudu mos ezizênsia ba gazolina no gazoel aumenta maka’as. Importasaun ba sasan eletriku ne’ebé as tanba mos dudu hosi elektrifikasaun nasionál signifika katak ezizensia ba sasan hanesan televizaun, antenna parabola, DVD, Rice cooker, Zelera, aumenta. Ida ne’e mos bele hare ho mos iha realidade wainhira ita vizita ba iha distritu sira seluk no mos sub-distritu sira ne’ebé foin hetan asesu ba eletrisidade.

 

Sasan seluk ne’ebé interesante no importante atu hare mak importasaun ba sasan alcohol sira no tabaku, inklui sigaru, no sasan hirak ne’ebé iha nikotin. Maski importasaun ba sasan sira ne’e relativamente ki’ik, maibé kontinua aumenta. Kona ba tobacco, iha tinan 2009, importasaun ba Tobako hamutuk tokon $2.5. Maibé iha tinan 2013, númeru ne’e aumenta dala tolu, lori atinzi tokon $7.3. Sasan sira hanesan Beverages,spirits no vinegar, iha 2013, Timor importa hamutuk tokon 21.4, aumenta maka’as iha tinan rua nia laran, tanba iha 2011, total importasaun ba sasan sira ne’e hamutuk tokon $9.2.

 

Grafika tuir mai hatudu kona ba tipu sasan saida deit mak ita importa durante ne’e.

 

Hare espesifiku ba kada item sira iha leten, ita bele halo asumsaun balu. Importante atu tau konsiderasaun katak dadus sira ne’e bazeia ba dadus DNE, ne’ebé bazeia fali ba informasaun hosi Alfandega, tanba sira mak simu sasan no halo inspeksaun ba sasan tama no sai hosi Timor. Tanba ida ne’e, ida ne’e la inklui sasan sira ne’ebé tama illegal hosi area fronteira Maliana, Suai no mos Oecusse no mos sasan sira ne’ebé tama no la selu taxa.

 

Hare hosi parte makroekonomia, ho importasaun ne’ebé as, signifika katak ita laiha baze produsaun atu hatan ba konsumu domestiku. Entaun, ekonomikamente, importasaun fasilita kapital barak atu sai hosi ekonomia doméstika. Wainhira laiha polítika ekonomia ida ne’ebé klaru, hanesan ita hare agora, importasaun hamate inisiativa autor ekonomia lokal, tanba susar atu kompete ho sasan importasaun, iha nivel kualidade, kuantidade, no presu iha merkadu. Ida ne’e sai fenomena ida ne’ebé mak ema barak agora koalia iha fatin hotu, tanba ema hotu depende deitt ba sasan importasaun.

 

Hodi komprende kona ba saida mak Timor importa, fasilita ita atu komprende kona ba situasaun no kondisaun sosio-ekonomia iha rai laran no bele halo asumsaun preliminaria balu kona ba impaktu hosi polítika Governu nian. Iha nivel makro, hare katak tendensia jeral mak kresimentu ekonomia sa’e, maibé mos dependénsia ba sasan importasaun aumenta. Ida neé signifika katak penetrasaun importasaun maka’as no lalais tebes. Ita hare spesifiku ba items sira hanesan kareta no mina, importasaun ba sasan siran ne’e aumenta tanba dudu hosi seitor publiku ne’ebé mak hola kareta barak. Maski laiha dadus klaru kona ba kareta, maibé fasil atu hateten katak laiha kompania ida iha Timor mak iha kareta barak liu duke estadu. La nega mos katak polítika governu nian durante ne’e mos kria ona kondisaun ba parte balu, liliu kompañia lokal sira atu iha kapasidade atu hola kareta, no ida ne’e, obviamente, hare iha Timor laran tomak.

 

Ho númeru kareta ne’ebé aumenta, signifika mos katak ezizensia ba mina no ekipamentu lori halo manutensaun kareta mos aumenta. Ida ne’e dudu aumenta iha importasaun ba mina sira ne’ebé tama ho dalan legal no illegal. Buat seluk ne’ebé dudu importasaun ba mina aumenta mos eletrifikasaun. Númeru importasaun ba sasan mineral sira ne’e aumenta hosi tinan ba tinan. Ho importasaun ba sasan sira hanesan kareta no motor aumenta, ezizi mos Governu atu fornese kualidade Estrada ne’ebé diak liu. Wainhira númeru kareta aumenta, maibé laiha melloramentu ba infraestrutura, prinsipalmente Estrada, implika katak kapasidade Estrada nian menus ba bebeik, konsumidor aumenta, entaun fo presaun maka’as liu ba Estrada agora nian atu at lalais.

 

Sasan seluk ne’ebé importante atu hare mos mak importasaun ba sasan sira hanesan tobako, no alcohol tanba nia impaktu ba saude públiku. Hanesan ita hatene, iha Timor, laiha lei ruma ne’ebé limita ema ho idade minoria atu konsumu tobaku no alcohol. Hosi dadus estatistika ne’e, ita nota katak Timor nia nivel konsumu ba sasan sira ne’e aumenta, entaun risku ba moras mos aumenta. Wainhira moras aumenta, signifika katak gastus ba saude mos aumenta. Entaun hanesan hateten bebeik, ita nia sistema saude la koko atu prevene ema atu moras, maibe barak liu moras tia mak kura. Atu prevene ema moras, presiza mos kontrola ema nia costume konsumu, inklui konsumu alcohol no tobako. Konsumu alcohol ne’ebé la kontrola mos impaktu ba asidenti trafiku ne’ebé durante ne’e akontese barak iha Dili laran. Ema barak mak lori kareta no motor wainhira lanu hela, no ida ne’e tau risku ba vida ema sira ne’ebé uza fasilidade publiku hanesan Estrada. No wainhira hetan asidenti trafiku barak, signifika katak orsamentu ba aimoruk mos aumenta.

 

Konkluzaun

 

Iha kontextu Timor, komprende saida mak ita importa fasilita ita atu komprende saida mak ita nia sosiedade konsumu, impaktu saida ba polítika publiku. Hare hosi dadus estatisika ne’ebé iha, ita nia nivel konsumu aumenta hosi tempu ba tempu, no maioria hosi konsumu domestiku importa hosi pais seluk.