Maun Xanana nia karta aberta ba Emília Pires

Maun Xanana nia karta aberta ba Emília Pires 

(tradusaun husi versaun orijinal Portugues)

Querida Amiga

Hau hatene katak o liu hela momentu susar-liu… iha o nia vida! O hatene liu katak hau la dun kompriende lei, tanba bainhira hau iha ailaran, hau la konsege, hanesan akontese ho respeitozus timoroan balun, hasai kursu direitu iha estranjeiru no, liu-liu iha Indonezia, sira ikus ne’e mak oin loron nakonu iha PODEROZU sistema judisiariu.

O hatene, Emilia, hau admira ema sira ne’e! Sira la kompriende portugés maibe julga tuir lei ho lian portugés no asina akordaun ne’ebé sira rasik la kompriende saida mak hakerek iha laran. Hau lembra bainhira hau ba halo depoimentu iha Tribunal, hau hasoru juiz perpleksu ida tanba nia la kompriende artigu ida mak hau lee hela, artigu kona-ba Lei Aprovizionamentu, no nia haruka hau nonok dala rua.  

Maibé, ida ne’e la’os motivu hodi hau hakerek surat ida ne’e. 

Saida mak hau halo mos la’os tentativa ida hodi hamenus pressaun todan maka monu ba o nia kabas, ne’ebé fraku tanba o nia defesiensia iha o nia ain.  Hau nia intensaun atu haree deit ba kotuk, hodi nune’e o nunka bele haluha o nia papel importante iha prosesu Hari ita nia Estadu, ne’ebé sei frajil hela.  No, ema sira ne’ebé hau haree iha julgamentu laran, o nia akuzador sira, hau nota katak ema balun ne’ebe tur iha ne’eba, nunka defende ita nia paíz nia ukun aan.  Oinsá tempu ne’e muda, ne ka, Emilia? 

Sira ne’ebe oin akompaña ka akompaña hau uluk, iha IV no V Governu, ema bolu sira xananistas, no hetan hotu akuzasaun hanesan koruptor, hodi halo deit kontente ema sira ne’e nia ‘ganansia’! O hatene tanba sá?  Tanba hau hanesan Soeharto Timor-Leste nian!  No imi hotu hetan influensia ka kumpre hau nia ideologia koruptu... No balun fo ona ‘parabéns’ ba ‘pratikantes’ (kuitadu!) Justisa RDTL sira, tanba ‘tau ona’ Xanana nia ministru sira iha Tribunal! 

Membru Governu ne’ebe hau fo valor liu, iha IV Governu, ne’ebé entre sira seluk, imi nain rua, Lucia Lobato no Arcângelo. Lucia halo hotu ba hadiak kondisaun servisu no salariu sistema judisiariu no nia ajente sira nian... hetan kastigu, tanba deit ema sira ne’e nia ignoransia ka xauvinismu!

Arcângelo hetan terus presaun polítika no psikolojika... husi julgamentu ida para nada!  Salah... julgamentu ida atu prova deit inikuidade valor injustisa nian!

Se mak sei lee karta ne’e, sei ba dehan katak hau tenta defende imi!  La’os, por amor de Deus,  kestaun mak hau nia naran rasik iha ona sira nia lista... asesor Ministériu Públiku ida maka fo sai informasaun ida ne’e, no ema balun agora daudauk repete ne’e ho ibun luan! O nia akuzadora ida mak agora simu orientasaun ba foti dadus hotu kona-ba hau... no ema ne’e gaba a’an dehan katak nia maka matan-dok justisa nian. Ohin loron, sira hotu senti hanesan ne’e... poderozu, ezemplariu, sira maka loos deit, hodi fo persepsaun fantasma katak Estadu ne’e iha sira nia liman! Sira nein hatene tan katak sira la kompriende saída mak Estadu ida!!!

Hau afirma ida ne’e – sira la kompriende saida mak Estadu ida – ho kazu rua ne’ebe konkretu no aat liu: 

Ba dahuluk, bainhira hau ba fo hau nia depoimentu iha Tribunal kona-ba Komandante Polisia ida nia kazu, Polisia ne’e submeti ba rejime umillante husi pratikante Justisa sira iha Timor iha tinan barak nia laran, maibé foin dadauk deklara nudar inosente. Sira hatama nia iha prizaun tanba hetan akuzasaun kona-ba violasaun direitus umanus sidadaun indonéziu hirak ne’ebé ita kaer, bainhira UNPOL atu remata iha 2012. Sidadaun indonéziu hirak ne’e nudar trafikante droga, ne’ebe mai Dili hodi simu enkomenda mai husi Kolombia, no lori fali ba Indonézia, halo Timor-Leste hanesan pontu tranzitu ‘livre’ ba krime tranzasional ida ne’e. Tanba ita koordena servisu ho Departamentu Kontra-Droga Indonézia nian, hau haruka entrega sidadaun indonéziu sira ne’e ba Departamentu ida ne’e. Akuzasaun ne’ebe mosu maka viola ema sira ne’e nia direitus umanus, tanba la fo oportunidade ba sira hodi ezerse sira nia direitu ba defeza. (Hau hatene katak o haree hela o nia kazu, prosesu barak mak o haruka ona ba Tribunal maibe sira haruka arkiva hotu deit). Akuzasaun seluk maka dehan ita la fo oportunidade ba sira defende a’an, hanesan fali ita maka fo liberdade ba sidadaun hirak ne’e, mesmuke ita prova ona katak sira hetan julgamentu iha Indonézia no hetan kastigu. No, o hatene, Emilia, pratikantes Justisa sira iha Timor reklama tan katak sira deit maka bele defende soberania RDTL. 

Segundu kazu, ne’ebe foin dadauk, hatudu deit pratikantes Justisa sira nia konsiénsia fraku. Iha depoiamentu ida ketak, hau fo hatene katak sidadaun Koreanu ida, ne’ebe kaer pasaporte Timor, hetan dentensaun iha Indonézia no sei hetan deportasaun tanba dokumentu ne’e kaduka tiha ona iha tinan rua liu ba.  Hau informa ba Tribunal (ne’ebé iha Meretíssimu Juiz no ilustrísimu  Prokurador sira) kona-ba problema ida ne’e ba Estadu. Bainhira ema ne’e to’o iha Timor, nia hetan interogasaun no nia konfesa katak, tinan liu ba, nia tama iha Timor ilegalmente liu husi fronteira. No nia selu $4,000 ba Xefe Suku ida iha Dili ne’ebe konsege halo sertifikadu nasimentu ho Timoroan ida nia naran (maka mate tiha ona), hodi nune’e nia konsege hetan passaporte Timor, maka nia uza hodi fila ba Indonézia, iha ne’ebé nia hetan detensaun. O hatene, Emilia, kazus hanesan ne’e la afekta Estadu, tuir hanoin pratikantes Justisa nain sira! Maibé, ida ne’e maka diak liu tan -  sira tau Koreanu ne’e iha aviaun no haruka fila fali ba Korea, no Xefe Suku ne’e kontinua nafatin halo sertifikadu falsu no produz tan passaporte falsu!  

 

Hanoin ba, Emilia!  Sira atu salva Estadu ida ne’e, no, tuir mai, salva paíz ida ne’e! Husi se... hau la hatene! Importante maka sira hanoin ka mehi katak sira atu salva paíz. Malae balun ho timoroan balun (ho boa vontade ‘barak’ no konvense a’an duni) hahu fo sai ona naran balun... metin, redundante no espetakular – hanoin ba, Emilia! Sira deit maka bele salva Paíz ida ne’e... husi talin korupsaun Xanana nian!

Mundu ne’e fo volta barak mak halo ema oin halai... ladun preparadu atu aguenta ho kaprixu husi natureza... umana hirak ne’e!

Einfim, buat sira ne’e hanesan todan… ukun nain ida ninian, ne’ebé tenke sujeita ba pratikas ignorante... husi matenek-lei nain sira. Eziste prazer diaboliku ida atu submete ema hotu ba poder desizaun, la importa karik ne’e aktu justisa ka aktu desprezu moral no etika.  (Koalia kona-ba moral no etika, iha mos reverendu balu hatais batina ne’ebe kritika ministru Xanana nian halo korupsaun, maibe sira la apar katak ema hotu hatene ona katak sira tama iha jogatina iha internet no lakon osan barak (iha hanoin ida katak osan hirak ne’e mai husi transferensia públika ne’ebe Estadu halo ba Uma Kreda sira), ne’ebé santiñu sira hetan husi empréstimu husi ema partikular to’o montande furak idak liu dólar millaun ida. Kuitadu, Amu Papa Francisco nein hatene ida ne’e!)

Oh, ke xatise! Loos duni, hau sés hela husi hau nia atensaun ba haree deit ba kotuk... 

Hau hakarak fo hanoin ba o, karik o la lembra ona, kona-ba kondisaun aat Ministeriu Planu no Finansas nia let, bainhira o simu knaar atu lidera instituisaun governu ida ne’e nian!  Hau hatene, katak, bainhira o lee ida ne’e, o sei hanoin kona-ba surat barak, ne’ebé la tau iha orden no la iha arkivu! 

No tinan ba dahuluk o nia knaar mak atu hamos rai-rahun ne’ebé halo mundu tomak mear... organiza arkivu, haketak departamentu no seksaun oin-oin, ordena atividade ba responsável ida-idak no ema ida-idak.  O sei lembra esforsu boot ne’ebe ita halo?  Kona-ba obstakulu ne’ebe ita hasoru tanba deit afiliasaun partidaria ne’ebe, iha tempu ne’eba, domina hela administrasaun públika, inklui mos Finansas?

No tan, bainhira introduz sistema finanseiru modernu ida!!! Saída mak o halo, Emilia?  Introduz inovasaun espetakular ida, iha paíz joven ida, iha Estadu foun ida?  Hau orgullu ho ida ne’e!!! Ema seluk, Xanana nia inimigu, nein hatene tan saída mak ida ne’e!!! Maibé la importa!!!

O nia kapasidade hodi hanoin, hodi atua, hodi produz, hodi kria... hatudu husi transformasaun instituisaun ida nian, ne’ebe fraku no la organizadu, maibé importante tebe-tebes no krusial ba Estadu, ba produtividade ekselente ne’ebe ita labele nega, ba efisiensia konprovadu husi nia ajente sira no ba konfiansa justa husi komunidade internasional!

No episodiu barak mak ita liu hamutuk, Emilia! Mesmu ho o nia ain-aat, o nunka tauk ameasa ne’ebe o hasoru! O Valente duni, o Brani duni!

O sei lembra Kuwait?  Ne’ebe no bainhira ‘Sheik’ ida ameasa ita katak ‘sei la iha reuniaun, karik ita la asina uluk deklarasaun ida ne’ebe rejista katak ita sei ‘onra’ ‘akordu’ ka ‘kontratu’ ho kompañia balun?’ Ne’ebe ita hatene katak buat sira ne’e falsu?  Ne’ebe o aguenta presaun boot husi Kuwait sira iha lokraik tomak no parte kalan? Presaun ida ne’ebe ita sente katak ita nia viajen sei remata iha ne’eba? 

Hau admira o nia matenek! Tanba ita hatene ona katak ita sei enfrenta dezafiu hanesan ne’e, la iha ida hanesan o bainhira o lori ema australianu/arabe ida, ne’ebe tulun ita tebetebes hodi sai husi susar ne’eba… ne’ebe bele tau ita nia moris iha perigu!  Uffff….

O hatene saída mak ohin, hau hanoin fali, Emilia? Karik ita nain rua beik duni, no hau la hatene, se o maka beik liu hau, ka hau maka beik liu o!!! Faktu mak ita estupidu duni... ho letra hotu ne’ebe hakerek no lee!!!

Haree deit, Emilia, se hau laiha razaun! Invez de o hetan kondenesaun ba krime ida, ne’ebe o la halo, ba partisipasaun ekonomika iha negosiu ka buat ida hanesan ne’e, karik ita espertu natoon ba haree katak ida ne’eba, oportunidade ida ne’ebe diak duni – se ladiak! – hodi simu... millaun dólar lubuk ida, ein troka ho ita nia silensiu no konluiu, hau la fiar katak, ohin loron ka iha futuru, pratikante Justisa nain sira iha Timor-Leste sei bele siik dala ruma katak... ita nain rua riku... tanba nega interese rai doben ida ne’e nian!

Tanba, ba hau, partisipasaun ekonomika mak o simu parte kuota husi ‘negosiu’ ida.  Karik o nia laen sai hanesan ‘broker’ ida, ai, sim, hau bele konkorda katak iha intensaun hodi bele hetan osan Estadu nian.  Hau koñese ema barak hanesan ne’e iha Timor!  No sira konsidera nudar ema onradu, ‘brokers’ hirak ne’e!  O nia laen nain ba fabrika ida... nia faan

no ema selu... la halo  saída mak iha ne’e ita kustuma bolu ‘komisi’ ka ‘komisaun’, ne’ebe pertense liafuan ‘brokeira’. 

Bainhira hau afirma katak pratikantes Justisa sira sei la hatene katak ita nain rua fa’an ita nia klamar tanba osan, tanba ema barak hatene ona katak Prezidente Tribunal Rekursu rasik, simu osan husi kompañia ida, ne’ebe hetan projetu Tribunal nian, no la konsege remata obra ne’e tanba falta osan, tanba fo ba Prezidente Tribunal Rekursu montante boot ida... Ministériu Públiku deit maka la hatene…

No tan:  Prezidente ida ne’e fo projetu seluk ba nia alin, hodi rejeita rezultadu ne’ebe nia funsionáriu sira aprezenta ba nia ho kompañia ida seluk nudar vensedora! Kapas loos... nune’e maka RDTL nia justisa funsi hela!  Sua Ekselensia ida ne’e la simu halo konkursu publiku hodi rekruta funsionáriu sira... tanba, nia presiza fo han nia família iha Ainaro, konserteza... nune’e, ita tenke rekoñese, ita bolu ne’e... aktu justisa ida!

No ema barak hatene one tanba sa Ministériu Públiku ‘finji’ la hatene... kona-ba pratika partisipasaun negosiu hirak ne’e, husi parte Prezidente Tribunal Rekursu, ne’ebe simu osan, tanba nia fo projetu!  Tanba Ministériu Públiku tauk vingansa/retaliasaun... klaru katak sira hotu, Tribunal no Ministériu Públiku, sira mak autor Justisa, kerdizer katak... kompetensia ka inkompetensia ba halo justisa ka injustisa pertense ba sira!

Hau dehan vingansa/retaliasaun, tanba Prokurador-Jeral da Republika rasik, bainhira nia ba Brazil hodi partisipa iha konferensia CPLP, nia aprezenta relatoriu despezas, inklui jantar ida ne’ebe laiha ‘faktura’ otel ka restaurante, maibé asina deit deklarasaun ida, iha Dili, katak osan ne’e gasta ba selu jantar ba delegasaun CPLP nian!  Afinal-de-kontas, labele duni iha faktura, tanba osan ne’e gasta tiha ba sosa vestidu no sasaan seluk ba senora ida… Prokurador Jeral da Republika nia fen rasik! No asesor Kaboverdianu Arlindo mak adianta nia osan, depois tenki hetan pagamentu bainhira to’o iha Dili.  No nia deit, matenek nain asesor ida ne’e, maka rai hela segredu ida ne’e, ne’ebe juiz kiak sira ne’e la hatene! Maibé, mesmuke sira hatene, sira labele halo buat ida… tanba Ministériu Públiku maka bele akuza, la’os juiz sira!  Juiz sira serbi deit ba ‘prova’ saída maka la provadu!!! La iha tan buat ida!!!

Emilia, hau hein katak o la kole bainhira lee buziganga hirak ne’e, ne’ebe devia pertense ba ‘social media’, ne’ebe ohin sai moda iha Timor. Ema dehan mai hau katak ‘Face-book’ inventa sasan oinoin, ne’ebe fo motivasaun mai hau hodi koko hetan brani natoon hodi fo sai segredu balun iha ita nia rai.

Ita fila fali ba haree deit ba kotuk...

O luta barak ba diversifika investimentu Fundu Mina-Rai, iha ‘Asaun’, ne’ebe ohin Estadu RDTL hetan lukru liu 2 mil millar dólar! O matenek duni, Emilia, bainhira hanoin oinsá ita bele selu empréstimu ho lukru mak ita hetan husi investimentu husi ita nia fundu soberanu ne’e. 

No o nia desizaun atu kontrola konta kompañia mina-rai sira, hatudu deit o nia sentidu defeza interesse Estadu Timor nian! Hau hanoin fila fali no, o mos hanoin kona-ba oinsá ema ignorante sira iha matéria ida ne’e ‘akuza hela o’, ba kazu asesor Amerikanu ne’ebe aproveita atu lohi ita, maibé no fim nia monu iha justisa nia liman... justisa amerikana nian.

Portal Transparénsia ne’ebe o introduz sai hanesan aktu espsional!!! O Boot duni, Emilia! O la’os servidor Estadu bainbain nian ne’ebe loron-loron halo serbisu hanesan, tuir hahalok hanesan, tinan ba tinan halo beibeik, hanesan abitu ida hodi assegura salariu ne’ebe sira simu... no dala barak, la iha tan meritu! No, iha ema barak hanesan ne’e... iha instituisaun Estadu sira ne’ebe importante no sira maka foti desizaun iha Estadu nia naran!

O hatudu mos, iha tempu naruk ne’ebe o serbi Estadu, nudar Ministra, vontade boot ida hodi hadia ba beibeik. Reforma mak o introduz kona-ba formasaun no treinamentu ba funsionariu ministeriu sira hanesan buat uniku ida, ne’ebe ema barak maka la kompriende, mesmuke sira rekoñese impaktu ne’ebe refleta hela iha sistema ne’ebe o hari. 

Hau hatene katak dala barak hau hakilar o no o tanis... ho nervus tanba o tauk katak ita bele viola o nia prinsipiu kontrolu finanseiru ne’ebe tos.  Maibé, iha parte seluk, hau fiar o sei lembra dala barak ne’ebe, o nia kolega membru Governu sira hotu, gaba o, ho hanoin ida katak karik la’os tanba o nia forsa, o nia energia, o nia vontade rin besiasu hodi la submete ba presaun no impoen regra jestaun finanseira, Governu ne’e monu tiha ona, no Estadu tama tiha ona iha krize finanseira insustentável ida.

Hau bele afirma, Emilia! Estadu RDTL deve O barak, feto ne’ebé fizikamente fraku maibé ho onestidade metin! Hau fo omenajen ba o, ho hakraik-an no admirasaun! O serbisu makaas hodi prevene atus barak ne’ebe bele estraga ita nia Estadu. O mos preokupa tebe-tebes kona-ba medidas mak instituitsaun balun la foti ka laiha vontade hodi implementa regras jestaun finanseira ne’ebe estabelese tiha ona. 

Tanba ida ne’e mak hau la konsege simu katak o halo krime partisipasaun ekonomika iha negosiu… mak estraga Estadu. Kama hirak ne’e agora uza hela, no Prezidente Tribunal Rekursu rasik hetan benefisiu husi tipu kama ortopedika hirak ne’e bainhira nia hetan stroke (atake fuan) no baixa hela iha ospital. Osan ba jantar ida maka la eziste iha Brazil... ne’e estraga Estadu! Tanba, afinal, gasta ba sosa ‘sasaan’ ba nia digníssima Sua Ekslelensia Prokurador Jeral da Republika nia fen! Estadu maka selu... sasan hirak ne’ebe relasiona ho kazal ida nia domin! 

Osan ne’ebe tama tiha iha Prezidente Tribunal Rekursu nia bolsu mak estraga Estadu... tanba emprezariu la konsege remata serbisu ne’ebe fo tiha ona ba nia!  No Prezidente Tribunal Rekursu husu tan osan adisional ba remata obra ida ne’e!

Halo hanesan hau, Emilia! Ketak husik susar hirak ne’e domina o, susar ne’ebe mai husi ema ho laran namalele... ema ne’ebé kakutak la hanoin, la iha prinsipiu, hahalok vulgar, analize mamuk no lojika virtual distorsida kona-ba realidade sosial no politika ita nia sosiedade oinloron nian, ne’ebe sei nurak, maibé hatudu ona la fiar no hakarak ida atu kria dezuniaun no intoleránsia, no mos nakonu ho ambisaun ne’ebe la sukat. 

Maibe, Emilia, ita fila fali hodi hare deit ba kotuk...

O nia forsa, o nia kumprimisu atu defende Timor-Leste husi presaun komunidade internsaional, liuliu husi komunidade doador sira ne’ebe gosta prega partida ba paíz benefisiáriu sira ne’ebe sei nurak hela, espektakular duni!

O nia hahalok hodi defende ita nia prinsipiu, ne’ebe foti ita nia imajen no lori ita nia hanoin hodi influensia reuniaun Busan/Koreia Sul, hodi mos halo Nasoens Unidas simu ita nia medidas, espektakular loos!

Iha ne’eba, hau tenke dehan, o afirma a’an nudar Timoroan, nudar Feto no Ukan Nain! No saída tan mak ita bele hatete kona-ba o nia papel hodi promove polítika foun relasiona ho Estadu frajil sira!  Ukun nain Estadu frajil sira nian... hadomi o, Emilia!  O mak Inan ne’ebe hahu konseitu ‘g7+’... o haluha tiha ona ida ne’e? 

Ita hotu deve O no karik Timor-Leste ohin hetan respeitu husi paíz hirak ne’e, ne’ebe hare ita, nudar ezemplu diak ida hodi sai husi ‘fragilidade ba reziliensia’, ida ne’e deve ba o nia devosaun ba kauza nobre ida ne’e... ba apoiu ba paíz no populasaun hirak ne’ebe nesesitadu-liu... la husu buat ruma ein troka!

Mundu presiza ezemplu hanesan ne’e! No o, Emilia, hahu introduz konsepsaun foun ida kona-ba ajuda ne’ebe la iha interese!

No hau la simu, husi atan hau ne’ebe salah nain, ne’ebe ohin o hetan akuzasaun ba buat ida ne’ebe la halo sentidu, relasiona o nia a’an, relasiona ho o nia atividade, relasiona ho o nia partisipasaun ba hadia ema sira nia moris,hakat liu orizonte fizíku ita nia paíz nian.

Emilia, hau fiar O, tanba hau koñese o, desdeke hau bolu o ba Salemba, iha tinan remata 1999, hodi ajuda hau hanoin ba tempu ukun-aan... hodi ajuda hau diskute ho Sara husi Banku Mundial, ne’ebe sai importante tebe-tebes ba ita nia analize kona-ba dezafiu futuru paíz nian. 

No, hamutuk ho o,  hau nia hanoin mos sei hakoak ba Madalena Hanjam, vitima injustisa ida seluk husi Justisa ita nia Paíz nian!

Kruelidade la mosu deit husi asaun violentu, kruelidade mosu husi mentalidade umana ne’ebe sofistikadamente hakarak impoen nia poder ba ema seluk, kruelidade hatudu husi falta konsiderasaun iha aktus kiik no mamuk husi ema sira ne’ebe kesi metin hela iha vizaun badak no prekonseitu limitadu. 

Emilia, Madalena, Suharto hamutuk ho imi! No ho Suharto, Foho Lulik no Matebian sei hamrik...ba deklara imi nia inosénsia!

Dili, 25 Janeiru 2017

Kay Rala Xanana Gusmão

Suharto Timor-Leste nian