Tuesday 16 December 2014

Mensagem de Apoio Husi Xanana Gusmão ba Kanditura Presidente TMR

1. Tuir ita nia Konstituisaun, Presidente da Repúblika iha mandato tinan 5 deit!
Ne’e, atu impede katak ema kaer ukun...kleur demais! Tamba sá? Tamba buat nebé akontese iha mundu tomak, uluk–iha Amérika no Àsia, agora – iha rai barak iha Áfrika, Presidentes sira lakohi lakon no bain-hira sira lakon, sira lakohi tun!

Tuir mós ita nia Konstituisaun, Presidente da Repúblika bele hala’o mandato, tinan 5, ida tan! Né akontese, kuandu povo fó fiar nafatin ba nia, hodi hili nia; né mós katak, nia hetan duni konfiansa husi povo, tamba nia ukun ona durante tinan lima.

2. Agora, ita atu ba Segunda Volta, tamba la iha candidato ida nebé manán ho 50­+1%.

Ita hotu tenki hamutuk fó apoio ba candidato Taur Matan Ruak. Tamba sá maka ha’u rasik, Xanana, fó apoio ba Taur Matan Ruak? Tamba ha’u konhese nia... hori uluk kedas!

Agora, ha’u sei fo hatene ba imi, oinsá ha’u konhese nia, Taur Matan Ruak!

a- Ha’u, iha Setembro 1975, CCF hili ha’u tama nudar membro CCF, hanesan Vice-Secretário ba Departamento Informação.

b- Iha mós Setembro 1975, bain-hira TNI komesa ataka husi fronteira jovem José Vasconcelos ba apresenta-an hodi simu kilat no hamutuk ho FALINTIL ba tiru malu...to’o invazaun 7 de Dezembro.

c- Iha Janeiro 1976, tamba inimigo tama tiha ona Aileu, iha reunião CCF iha Maubisse, Nicolau Lobato propoen atu ami hotu namkari no ida-idak fila ba nia rain, hodi organiza. Ha’u liu husi Turiskai, hasoru tiha Xavier do Amaral, ba Laklúbar, hodi tun ba Manatuto, kaer pelotão ida, nudar comandante pelotão, iha Marabain.

d- Iha Maio 1976, iha 1ª reunião histórica iha Soibada, CCF hasai Estratégia atu organiza funu no hili ha’u nudar Adjunto ba Região Vikeke, hodi kaer Vikeke, Ossú, Uatu Lari no Uatu Karbau.

e- Iha nebá, dalaruma ha’u ba Região Baukau, no hasoru Taur Matan Ruak comanda ona Companhia ida.

f- Iha Julho 1977, ha’u kaer tutan Venilale, Baukau, Kelikai, Laga no Baguia no hamutuk ho Sub-região Leste Vikeke nian, tama hotu ba Sector Ponta Leste. Iha Outubro 1977, ha’u kolokado fali atu kaer Tutuala, Lospalos, Lautém, Iliomar no Luro. Iha Setembro 1978, hahú mobiliza populasaun atu mai hotu Matebian, hodi resiste ba kampanha serku no anikilamento husi inimigo ba base de apoio Ponta Leste.

g- Iha Novembro 1978, inimigo hahú nia kampanha ba foho Matebian. Taur Matan Ruak kaer Companhia ida, hodi defende Uadaboro. Iha Comando Sector, ami hasoru malu beibeik, hodi diskute problemas militares kona ba defesa ba foho Matebian, nudar ponto estratégiku nebé hamahon hela populasaun besik rihun atus ida tolunulo.

h- Direcção Sector (Comissário Politiku Sera Key, Adjuntos Solan, Má Hunu, Txai, ha’u–ami, membros CCF-no Comandantes Sector Kilik no Olo Kasa) ami reúne atu analisa situação nebé difísil tebes, tamba populasaun mate barak ona, tan deit bombardeamentu husi avião, canhões no morteiros. Ho rakal, ami kontakta Comando Superior da Luta (Nicolau Lobato, Carvarino, Sahe no Estado-Maior), iha Centro, hodi relata situasaun Matebian nian. Husi Comando Superior da Luta ami simu orientasoens katak:

1 - Tamba bases de apoio sira seluk mós rahun tiha ona, Sector Ponta Leste lalika ona buka defende nafatin Matebian;

2 - Hanesan iha bases de apoio seluk halo ona, Sector Ponta Leste organiza populasaun hodi ba rende;

3 - Haruka Forças hotu-hotu husi Ponta Leste ba hamutuk ho Brigada de Choque iha Centro, iha Comando Superior da Luta nia ókos;

4 - Sector Ponta Leste sai hanesan Região de Guerrilha, sob comando Adjunto Xanana nian. Adjunto Xanana tenki hili Companhia ida, atu halo guerrilha no mós hili quadros de confiança (civis no militares) atu apoia nia. Iha 22 de Novembro 1978, ami fahe malu iha Matebian.

i- Quadros sira nebé ha’u hili atu hamutuk ho ha’u: civis–Mau Hodu, Lere, Holi Natxa, Bere Malai Laka, Afonso Henriques, Harin Nere no seluk tan; militares–Kilik, Taur Matan Ruak, Paulino Gama, Rodak, Sakin Nere, Dinis Carvalho, .....no seluk tan.

j- Iha tinan 1979, ami hamutuk buka organiza forças iha Ponta Leste. Iha Abril 1980, ami hala’o reunião ida iha Iliomar, hodi decide katak ha’u tenki mai Centro to’o fronteira, hodi buka Membros Direcção Superior ruma nebé sei moris no forças ruma nebé sei iha ai-laran. Iha Maio 1980, ha’u mai Centro ho companhia ida, hamutuk ho Comandante Ko’o Susu/Uato Lari no Johny/Kelikai.

k- Iha Março 1981, ami halo Reorganização Luta. Taur Matan Ruak sai nudar Colaborador do Estado-Maior.

l- Iha 1984, tamba iha problemas barak iha Centro, ha’u mai Centro atu reúne no resolve. Hasoru malu ho Olo Gari (2º comandante da Brigada) no Taur Matan Ruak, maibé inimigo halo hela operação boot. Ami subar iha Liaruka no iha tempo nebá, ami hotu hán deit ai-tahan. Bain-hira operação inimigo nian hotu, ha’u haruka Olo Gari atu ba buka tuir Estado-Maior (Kilik, Mauk Moruk no Bere Malai Laka) hodi reúne atu resolve problemas inactividade forsas nian. Tamba Olo Gari la kumpre no la fo hatene nia iha nebé no halo sá-ida, ha’u haruka Taur Matan Ruak ba to’o fronteira buka tuir Estado-Maior. Iha Ainaro, Taur Matan Ruak koalia ho Comissário Lere Anan Timor, hodi esclarece situação nebé mosu.

m- Taur Matan Ruak kumpre nia missaun ho diak no kaer metin forças sira, hodi esclarece didiak kona ba situação, ida nebé tenki hadia, lae ita lakon deit guerrilheiros no reduz ita nia kbit atu halo funu.

n- Iha Abril 1984, ami halo reunião ida (Falur, Mau Nana, Konis, Ular no seluk tan) hodi reorganiza fali. Olo Gari, maski bolu, la mosu. Taur Matan Ruak sei hala’o nafatin nia knar iha Centro Sul, hodi esklarese quadros, comandantes no guerrilheiros sira kona ba situação nebé tenki korrije, lae ita lakon funu.

o- Iha Reunião ida nebá, ami decide hili Taur Matan Ruak ba Vice-Chefe do Estado-Maior das FALINTIL, tamba nia kapasidade militar no komando, nudar ema ida nebé iha prinsipius no firmeza iha hanoin no iha actuasoens, quadro ida mós nebé hakarak aprende beibeik hodi aumenta nia kbit atu partisipa diak liu iha funu. Ho Taur Matan Ruak nia lideransa, forsas iha Centro no Fronteira komesa actua ho diak, ho inisiativa nebé boot. Depois, ami mós deside atu hasai Lere Anan Timor husi Comissário Político, hodi sai fali Comandante no, iha né, maka Lere komesa hatudu lolós nia qualidade militar, hodi kaptura kilat barak no inimigo mós komesa tauk, kuando ba halo operasaun iha Centro.

p- Depois de reorganização ida né, ha’u bele fokus ka haré liu ba estratégia política funu nian, tamba ha’u fiar tiha ona katak, iha parte militar, forsas sira iha líder ida, Taur Matan Ruak, nebé consistente, dinâmico no buka hadia beibeik nia hanoin, atu enfrenta situasoens foun.

q- Depois de ema kaptura ha’u, ha’u hatene forsas tomak hakfodak no nakdoko oitoan, maibé ha’u la iha dúvida, iha kualker momento, katak Taur Matan Ruak ho nia Comandantes superiores sira sei kontinua, ho diak, funu nebé sira komanda. E Taur hatudu katak nuné duni!

r- Funu la’o ho fazes oi-oin, iha cada faze foun ida, funu rasik presiza quadros políticos ka militares atu hatán ba dezafios oi-oin.

s- Iha Base de Apoio, iha tinan tolu nia laran, hahú husi 7 Dezembro 1975 to’o 22 Novembro 1978, funu konhese kuadrus políticos ho militares mesak boot, husi Direcção Superior no husi Comando Superior da Luta.

t- Iha tinan 1979 tomak, depois de destrói tiha Bases de Apoio, inimigo komesa operasaun mesak maka’as hasoru ita nia Forsas Konsentradas no Comando Superior da Luta, to’o hetan susesu. Depois de membros CCF no Comandantes sira mate ida-idak, Nicolau Lobato mate iha 31 de Dezembro 1979.

u- Funu tama iha Etapa foun ida, nebé ita hanaran ‘Guerra de guerrilha’. Guerrilha, hahú kedas iha 1979 (husi Ponta Leste) to’o 1999–TINAN RUANULU RESIN IDA!

v- Iha Guerrilha, Funu konhese kuadrus hanesan Kilik, Mauk Moruk no Olo Gari, iha faze konkreta ida, nebé sira fó sira nia kbit tomak. Maibé prosesu funu husu beibeik atu iha hanoin nebé bele ajusta-an ba ezijensias foun. Funu mós konhese quadros hanesan Má Hunu no Mau Hodu, to’o iha faze konkreta ida. Funu mós konhese Konis, Sabalae, David Alex, nebé fó ho laran tomak sira nia partisipasaun nebé boot, enkuanto sira moris.

w- Hanesan né mós, iha Frente Clandestina no Frente Diplomática.

x- Ha’u konhese Taur Matan Ruak i ha’u hatene nia konviksoens, nia prinsípius, nia firmeza, nia integridade pessoal, nia humildade, nia vontade nebé boot tebes atu defende povo ida né no rai doben ida né.

y- Taur Matan Ruak sei sai aman diak ba Nasaun ida né! Taur Matan Ruak, nudar candidato independente, mak sei hametin Unidade Nasional!

z- Mai bá, mai hotu, ita hamutuk fó apoio ba Taur Matan Ruak! Hili Taur Matan Ruak ba período 2012-2017!

Husi imi nia Maun:

Kay Rala Xanana Gusmão

Timor-Leste, Estado Independente


Pierre-Richard Prosper
Pierre-Richard Prosper

É fácil para sistemas judiciais com mais de 250 anos criticar uma jovem democracia. Mas pedir que um sistema judicial infalível seja criado da noite para o dia é irrealista e revela uma postura paternalista.

O Parlamento de Timor-Leste deliberou, recentemente, a revogação dos contratos dos profissionais internacionais que operavam no sector da Justiça. Esta deliberação deve ser vista como um enorme passo em frente dado por Timor-Leste no sentido da sua verdadeira auto-determinação e não como uma afronta à comunidade internacional.

Timor revelou ao Mundo que está empenhado em conquistar a sua independência também no domínio do poder judicial, ao fazer cessar o papel que os magistrados internacionais desempenhavam enquanto principais decisores e ao retirar o poder, não escrutinado, que estes detinham sobre o sistema judicial.

Na qualidade de um dos primeiros prosecutores junto de um tribunal penal internacional e de Embaixador nas Administrações de Bill Clinton e de George Bush, tive a responsabilidade de liderar esforços junto da comunidade internacional para o desenvolvimento de Estados de Direito. Prestei e coordenei assistência técnico-jurídica em países em desenvolvimento e em situação de pós-conflito, tais como o Ruanda, o Camboja, a Serra Leoa e os Balcãs. Tal como previsto no meu mandato, recrutei para esses países advogados e magistrados para prestarem assistência no desenvolvimento de competências e na promoção da responsabilização. No início de 2000, sob a direcção e à luz das directrizes políticas da Administração do Presidente Bill Clinton, fui enviado para Timor para desenvolver esforços no sentido da criação do primeiro sistema judicial de um Timor independente. O nosso objectivo declarado era recrutar peritos internacionais para formar, aconselhar e prestar assistência no âmbito do novo sistema judicial - mas nunca para o liderar. Aliás, a comunidade internacional rejeitou a criação de um tribunal internacional, pois acreditava que a administração interna do sistema judicial era fundamental.

Embora sensíveis à necessidade de assistência internacional, os responsáveis timorenses nunca deixaram de almejar a total soberania do sector judicial. Contudo, com o passar do tempo, os juristas internacionais passaram a deter o controlo sobre o sistema judicial timorense, surgindo, assim, em Timor uma cultura de total dependência judicial. Esta dependência tolheu o desenvolvimento das capacidades judiciais internas de Timor e levou a que muitos juristas timorenses relegassem as suas decisões para os mais experientes juristas internacionais. Acresce que alguns dos juristas internacionais revelaram flagrantes incapacidades, sendo que os seus actos não eram sindicados por quanto o seu órgão de supervisão estava a milhares de quilómetros de distância.

É fácil para sistemas judiciais com mais de 250 anos criticar uma jovem democracia. Mas pedir que um sistema judicial infalível seja criado da noite para o dia é irrealista e revela uma postura paternalista. Os sistemas judiciais europeus e dos Estados Unidos, apontados como exemplos, precisaram de séculos de julgamentos, erros, controvérsia e reformas para ganharem a aceitação e a confiança que depositamos neles, e, ainda assim, estão longe da perfeição.

O Parlamento de Timor assumiu uma perspectiva de longo prazo no sentido da independência, tomando medidas contra os erros graves cometidos pelos juristas nacionais e internacionais e criando, ainda, uma comissão independente constituída por peritos nacionais e internacionais, que irá realizar uma auditoria ao sistema judicial.

Timor deu um enorme passo em frente no sentido de controlar o seu futuro e deve ser aplaudido por este progresso. 

(*) Representa o Governo de Timor-Leste em vários assuntos jurídicos.

BARRIERS TO LONG-TERM FINANCING AT AFFORDABLE RATES: INTRODUCING A NATIONAL DEVELOPMENT BANK TO SUPPORT TIMOR-LESTE PRIVATE SECTOR DEVELOPMENT

BARRIERS TO LONG-TERM FINANCING AT AFFORDABLE RATES: INTRODUCING A NATIONAL DEVELOPMENT BANK TO SUPPORT TIMOR-LESTE PRIVATE SECTOR DEVEL...