Maun Xanana nia karta aberta ba Emília Pires
(tradusaun husi versaun orijinal Portugues)
Querida
Amiga
Hau
hatene katak o liu hela momentu susar-liu… iha o nia vida! O hatene liu katak
hau la dun kompriende lei, tanba bainhira hau iha ailaran, hau la konsege,
hanesan akontese ho respeitozus timoroan balun, hasai kursu direitu iha
estranjeiru no, liu-liu iha Indonezia, sira ikus ne’e mak oin loron nakonu iha
PODEROZU sistema judisiariu.
O
hatene, Emilia, hau admira ema sira ne’e! Sira la kompriende portugés maibe
julga tuir lei ho lian portugés no asina akordaun ne’ebé sira rasik la
kompriende saida mak hakerek iha laran. Hau lembra bainhira hau ba halo
depoimentu iha Tribunal, hau hasoru juiz perpleksu ida tanba nia la kompriende
artigu ida mak hau lee hela, artigu kona-ba Lei Aprovizionamentu, no nia haruka
hau nonok dala rua.
Maibé,
ida ne’e la’os motivu hodi hau hakerek surat ida ne’e.
Saida
mak hau halo mos la’os tentativa ida hodi hamenus pressaun todan maka monu ba o
nia kabas, ne’ebé fraku tanba o nia defesiensia iha o nia ain. Hau nia intensaun atu haree deit ba kotuk,
hodi nune’e o nunka bele haluha o nia papel importante iha prosesu Hari ita nia
Estadu, ne’ebé sei frajil hela. No, ema
sira ne’ebé hau haree iha julgamentu laran, o nia akuzador sira, hau nota katak
ema balun ne’ebe tur iha ne’eba, nunka defende ita nia paíz nia ukun aan. Oinsá tempu ne’e muda, ne ka, Emilia?
Sira
ne’ebe oin akompaña ka akompaña hau uluk, iha IV no V Governu, ema bolu sira
xananistas, no hetan hotu akuzasaun hanesan koruptor, hodi halo deit kontente
ema sira ne’e nia ‘ganansia’! O hatene tanba sá? Tanba hau hanesan Soeharto Timor-Leste
nian! No imi hotu hetan influensia ka
kumpre hau nia ideologia koruptu... No balun fo ona ‘parabéns’ ba ‘pratikantes’
(kuitadu!) Justisa RDTL sira, tanba ‘tau ona’ Xanana nia ministru sira iha
Tribunal!
Membru
Governu ne’ebe hau fo valor liu, iha IV Governu, ne’ebé entre sira seluk, imi
nain rua, Lucia Lobato no Arcângelo. Lucia halo hotu ba hadiak kondisaun
servisu no salariu sistema judisiariu no nia ajente sira nian... hetan kastigu,
tanba deit ema sira ne’e nia ignoransia ka xauvinismu!
Arcângelo
hetan terus presaun polítika no psikolojika... husi julgamentu ida para
nada! Salah... julgamentu ida atu prova
deit inikuidade valor injustisa nian!
Se
mak sei lee karta ne’e, sei ba dehan katak hau tenta defende imi! La’os, por amor de Deus, kestaun mak hau nia naran rasik iha ona sira
nia lista... asesor Ministériu Públiku ida maka fo sai informasaun ida ne’e, no
ema balun agora daudauk repete ne’e ho ibun luan! O nia akuzadora ida mak agora
simu orientasaun ba foti dadus hotu kona-ba hau... no ema ne’e gaba a’an dehan
katak nia maka matan-dok justisa nian. Ohin loron, sira hotu senti hanesan
ne’e... poderozu, ezemplariu, sira maka loos deit, hodi fo persepsaun fantasma
katak Estadu ne’e iha sira nia liman! Sira nein hatene tan katak sira la
kompriende saída mak Estadu ida!!!
Hau
afirma ida ne’e – sira la kompriende saida mak Estadu ida – ho kazu rua
ne’ebe konkretu no aat liu:
Ba
dahuluk, bainhira hau ba fo hau nia depoimentu iha Tribunal kona-ba Komandante
Polisia ida nia kazu, Polisia ne’e submeti ba rejime umillante husi pratikante
Justisa sira iha Timor iha tinan barak nia laran, maibé foin dadauk deklara
nudar inosente. Sira hatama nia iha prizaun tanba hetan akuzasaun kona-ba
violasaun direitus umanus sidadaun indonéziu hirak ne’ebé ita kaer, bainhira
UNPOL atu remata iha 2012. Sidadaun indonéziu hirak ne’e nudar trafikante
droga, ne’ebe mai Dili hodi simu enkomenda mai husi Kolombia, no lori fali ba
Indonézia, halo Timor-Leste hanesan pontu tranzitu ‘livre’ ba krime
tranzasional ida ne’e. Tanba ita koordena servisu ho Departamentu Kontra-Droga
Indonézia nian, hau haruka entrega sidadaun indonéziu sira ne’e ba Departamentu
ida ne’e. Akuzasaun ne’ebe mosu maka viola ema sira ne’e nia direitus umanus,
tanba la fo oportunidade ba sira hodi ezerse sira nia direitu ba defeza. (Hau
hatene katak o haree hela o nia kazu, prosesu barak mak o haruka ona ba
Tribunal maibe sira haruka arkiva hotu deit). Akuzasaun seluk maka dehan
ita la fo oportunidade ba sira defende a’an, hanesan fali ita maka fo liberdade
ba sidadaun hirak ne’e, mesmuke ita prova ona katak sira hetan julgamentu iha
Indonézia no hetan kastigu. No, o hatene, Emilia, pratikantes Justisa sira iha
Timor reklama tan katak sira deit maka bele defende soberania RDTL.
Segundu
kazu, ne’ebe foin dadauk, hatudu deit pratikantes Justisa sira nia konsiénsia
fraku. Iha depoiamentu ida ketak, hau fo hatene katak sidadaun Koreanu ida,
ne’ebe kaer pasaporte Timor, hetan dentensaun iha Indonézia no sei hetan
deportasaun tanba dokumentu ne’e kaduka tiha ona iha tinan rua liu ba. Hau informa ba Tribunal (ne’ebé iha
Meretíssimu Juiz no ilustrísimu
Prokurador sira) kona-ba problema ida ne’e ba Estadu. Bainhira ema ne’e
to’o iha Timor, nia hetan interogasaun no nia konfesa katak, tinan liu ba, nia
tama iha Timor ilegalmente liu husi fronteira. No nia selu $4,000 ba Xefe Suku
ida iha Dili ne’ebe konsege halo sertifikadu nasimentu ho Timoroan ida nia
naran (maka mate tiha ona), hodi nune’e nia konsege hetan passaporte Timor,
maka nia uza hodi fila ba Indonézia, iha ne’ebé nia hetan detensaun. O hatene,
Emilia, kazus hanesan ne’e la afekta Estadu, tuir hanoin pratikantes Justisa
nain sira! Maibé, ida ne’e maka diak liu tan -
sira tau Koreanu ne’e iha aviaun no haruka fila fali ba Korea, no Xefe
Suku ne’e kontinua nafatin halo sertifikadu falsu no produz tan passaporte
falsu!
Hanoin
ba, Emilia! Sira atu salva Estadu ida
ne’e, no, tuir mai, salva paíz ida ne’e! Husi se... hau la hatene! Importante
maka sira hanoin ka mehi katak sira atu salva paíz. Malae balun ho timoroan
balun (ho boa vontade ‘barak’ no konvense a’an duni) hahu fo sai ona naran
balun... metin, redundante no espetakular – hanoin ba, Emilia! Sira deit maka
bele salva Paíz ida ne’e... husi talin korupsaun Xanana nian!
Mundu
ne’e fo volta barak mak halo ema oin halai... ladun preparadu atu aguenta ho
kaprixu husi natureza... umana hirak ne’e!
Einfim,
buat sira ne’e hanesan todan… ukun nain ida ninian, ne’ebé tenke sujeita ba
pratikas ignorante... husi matenek-lei nain sira. Eziste prazer diaboliku ida
atu submete ema hotu ba poder desizaun, la importa karik ne’e aktu justisa ka
aktu desprezu moral no etika. (Koalia
kona-ba moral no etika, iha mos reverendu balu hatais batina ne’ebe kritika
ministru Xanana nian halo korupsaun, maibe sira la apar katak ema hotu hatene
ona katak sira tama iha jogatina iha internet no lakon osan barak (iha hanoin
ida katak osan hirak ne’e mai husi transferensia públika ne’ebe Estadu halo ba
Uma Kreda sira), ne’ebé santiñu sira hetan husi empréstimu husi ema partikular
to’o montande furak idak liu dólar millaun ida. Kuitadu, Amu Papa Francisco
nein hatene ida ne’e!)
Oh,
ke xatise! Loos duni, hau sés hela husi
hau nia atensaun ba haree deit ba kotuk...
Hau
hakarak fo hanoin ba o, karik o la lembra ona, kona-ba kondisaun aat Ministeriu
Planu no Finansas nia let, bainhira o simu knaar atu lidera instituisaun
governu ida ne’e nian! Hau hatene,
katak, bainhira o lee ida ne’e, o sei hanoin kona-ba surat barak, ne’ebé la tau
iha orden no la iha arkivu!
No
tinan ba dahuluk o nia knaar mak atu hamos rai-rahun ne’ebé halo mundu tomak
mear... organiza arkivu, haketak departamentu no seksaun oin-oin, ordena
atividade ba responsável ida-idak no ema ida-idak. O sei lembra esforsu boot ne’ebe ita
halo? Kona-ba obstakulu ne’ebe ita
hasoru tanba deit afiliasaun partidaria ne’ebe, iha tempu ne’eba, domina hela
administrasaun públika, inklui mos Finansas?
No
tan, bainhira introduz sistema finanseiru modernu ida!!! Saída mak o halo,
Emilia? Introduz inovasaun espetakular
ida, iha paíz joven ida, iha Estadu foun ida?
Hau orgullu ho ida ne’e!!! Ema seluk, Xanana nia inimigu, nein
hatene tan saída mak ida ne’e!!! Maibé la importa!!!
O
nia kapasidade hodi hanoin, hodi atua, hodi produz, hodi kria... hatudu husi
transformasaun instituisaun ida nian, ne’ebe fraku no la organizadu, maibé
importante tebe-tebes no krusial ba Estadu, ba produtividade ekselente ne’ebe
ita labele nega, ba efisiensia konprovadu husi nia ajente sira no ba konfiansa
justa husi komunidade internasional!
No
episodiu barak mak ita liu hamutuk, Emilia! Mesmu ho o nia ain-aat, o nunka
tauk ameasa ne’ebe o hasoru! O Valente duni, o Brani duni!
O
sei lembra Kuwait? Ne’ebe no bainhira
‘Sheik’ ida ameasa ita katak ‘sei la iha reuniaun, karik ita la asina uluk
deklarasaun ida ne’ebe rejista katak ita sei ‘onra’ ‘akordu’ ka ‘kontratu’ ho
kompañia balun?’ Ne’ebe ita hatene katak buat sira ne’e falsu? Ne’ebe o aguenta presaun boot husi Kuwait
sira iha lokraik tomak no parte kalan? Presaun ida ne’ebe ita sente katak ita
nia viajen sei remata iha ne’eba?
Hau
admira o nia matenek! Tanba ita hatene ona katak ita sei enfrenta dezafiu
hanesan ne’e, la iha ida hanesan o bainhira o lori ema australianu/arabe ida,
ne’ebe tulun ita tebetebes hodi sai husi susar ne’eba… ne’ebe bele tau ita nia
moris iha perigu! Uffff….
O
hatene saída mak ohin, hau hanoin fali, Emilia? Karik ita nain rua beik duni,
no hau la hatene, se o maka beik liu hau, ka hau maka beik liu o!!! Faktu mak
ita estupidu duni... ho letra hotu ne’ebe hakerek no lee!!!
Haree
deit, Emilia, se hau laiha razaun! Invez de o hetan kondenesaun ba krime ida,
ne’ebe o la halo, ba partisipasaun ekonomika iha negosiu ka buat ida hanesan
ne’e, karik ita espertu natoon ba haree katak ida ne’eba, oportunidade ida
ne’ebe diak duni – se ladiak! – hodi simu... millaun dólar lubuk ida, ein troka
ho ita nia silensiu no konluiu, hau la fiar katak, ohin loron ka iha futuru,
pratikante Justisa nain sira iha Timor-Leste sei bele siik dala ruma katak...
ita nain rua riku... tanba nega interese rai doben ida ne’e nian!
Tanba,
ba hau, partisipasaun ekonomika mak o simu parte kuota husi ‘negosiu’ ida. Karik o nia laen sai hanesan ‘broker’ ida,
ai, sim, hau bele konkorda katak iha intensaun hodi bele hetan osan Estadu
nian. Hau koñese ema barak hanesan ne’e
iha Timor! No sira konsidera nudar ema
onradu, ‘brokers’ hirak ne’e! O nia laen
nain ba fabrika ida... nia faan
no
ema selu... la halo saída mak iha ne’e
ita kustuma bolu ‘komisi’ ka ‘komisaun’, ne’ebe pertense liafuan
‘brokeira’.
Bainhira
hau afirma katak pratikantes Justisa sira sei la hatene katak ita nain rua
fa’an ita nia klamar tanba osan, tanba ema barak hatene ona katak Prezidente
Tribunal Rekursu rasik, simu osan husi kompañia ida, ne’ebe hetan projetu
Tribunal nian, no la konsege remata obra ne’e tanba falta osan, tanba fo ba
Prezidente Tribunal Rekursu montante boot ida... Ministériu Públiku deit maka
la hatene…
No
tan: Prezidente ida ne’e fo projetu
seluk ba nia alin, hodi rejeita rezultadu ne’ebe nia funsionáriu sira aprezenta
ba nia ho kompañia ida seluk nudar vensedora! Kapas loos... nune’e maka RDTL
nia justisa funsi hela! Sua Ekselensia
ida ne’e la simu halo konkursu publiku hodi rekruta funsionáriu sira... tanba,
nia presiza fo han nia família iha Ainaro, konserteza... nune’e, ita tenke
rekoñese, ita bolu ne’e... aktu justisa ida!
No
ema barak hatene one tanba sa Ministériu Públiku ‘finji’ la hatene... kona-ba pratika
partisipasaun negosiu hirak ne’e, husi parte Prezidente Tribunal Rekursu,
ne’ebe simu osan, tanba nia fo projetu!
Tanba Ministériu Públiku tauk vingansa/retaliasaun... klaru katak sira
hotu, Tribunal no Ministériu Públiku, sira mak autor Justisa, kerdizer katak...
kompetensia ka inkompetensia ba halo justisa ka injustisa pertense ba sira!
Hau
dehan vingansa/retaliasaun, tanba Prokurador-Jeral da Republika rasik, bainhira
nia ba Brazil hodi partisipa iha konferensia CPLP, nia aprezenta relatoriu despezas,
inklui jantar ida ne’ebe laiha ‘faktura’ otel ka restaurante, maibé asina deit
deklarasaun ida, iha Dili, katak osan ne’e gasta ba selu jantar ba delegasaun
CPLP nian! Afinal-de-kontas, labele duni
iha faktura, tanba osan ne’e gasta tiha ba sosa vestidu no sasaan seluk ba
senora ida… Prokurador Jeral da Republika nia fen rasik! No asesor Kaboverdianu
Arlindo mak adianta nia osan, depois tenki hetan pagamentu bainhira to’o iha
Dili. No nia deit, matenek nain asesor
ida ne’e, maka rai hela segredu ida ne’e, ne’ebe juiz kiak sira ne’e la hatene!
Maibé, mesmuke sira hatene, sira labele halo buat ida… tanba Ministériu Públiku
maka bele akuza, la’os juiz sira! Juiz
sira serbi deit ba ‘prova’ saída maka la provadu!!! La iha tan buat ida!!!
Emilia,
hau hein katak o la kole bainhira lee buziganga hirak ne’e, ne’ebe devia
pertense ba ‘social media’, ne’ebe ohin sai moda iha Timor. Ema dehan mai hau
katak ‘Face-book’ inventa sasan oinoin, ne’ebe fo motivasaun mai hau hodi koko
hetan brani natoon hodi fo sai segredu balun iha ita nia rai.
Ita
fila fali ba haree deit ba kotuk...
O
luta barak ba diversifika investimentu Fundu Mina-Rai, iha ‘Asaun’, ne’ebe ohin
Estadu RDTL hetan lukru liu 2 mil millar dólar! O matenek duni, Emilia,
bainhira hanoin oinsá ita bele selu empréstimu ho lukru mak ita hetan husi
investimentu husi ita nia fundu soberanu ne’e.
No
o nia desizaun atu kontrola konta kompañia mina-rai sira, hatudu deit o nia
sentidu defeza interesse Estadu Timor nian! Hau hanoin fila fali no, o mos
hanoin kona-ba oinsá ema ignorante sira iha matéria ida ne’e ‘akuza hela o’, ba
kazu asesor Amerikanu ne’ebe aproveita atu lohi ita, maibé no fim nia monu iha
justisa nia liman... justisa amerikana nian.
Portal
Transparénsia ne’ebe o introduz sai hanesan aktu espsional!!! O Boot duni,
Emilia! O la’os servidor Estadu bainbain nian ne’ebe loron-loron halo serbisu
hanesan, tuir hahalok
hanesan, tinan ba tinan halo beibeik, hanesan abitu ida hodi assegura salariu
ne’ebe sira simu... no dala barak, la iha tan meritu! No, iha ema barak hanesan
ne’e... iha instituisaun Estadu sira ne’ebe importante no sira maka foti
desizaun iha Estadu nia naran!
O
hatudu mos, iha tempu naruk ne’ebe o serbi Estadu, nudar Ministra, vontade boot
ida hodi hadia ba beibeik. Reforma mak o introduz kona-ba formasaun no
treinamentu ba funsionariu ministeriu sira hanesan buat uniku ida, ne’ebe ema
barak maka la kompriende, mesmuke sira rekoñese impaktu ne’ebe refleta hela iha
sistema ne’ebe o hari.
Hau
hatene katak dala barak hau hakilar o no o tanis... ho nervus tanba o tauk
katak ita bele viola o nia prinsipiu kontrolu finanseiru ne’ebe tos. Maibé, iha parte seluk, hau fiar o sei lembra
dala barak ne’ebe, o nia kolega membru Governu sira hotu, gaba o, ho hanoin ida
katak karik la’os tanba o nia forsa, o nia energia, o nia vontade rin besiasu
hodi la submete ba presaun no impoen regra jestaun finanseira, Governu ne’e
monu tiha ona, no Estadu tama tiha ona iha krize finanseira insustentável ida.
Hau
bele afirma, Emilia! Estadu RDTL deve O barak, feto ne’ebé fizikamente fraku
maibé ho onestidade metin! Hau fo omenajen ba o, ho hakraik-an no admirasaun! O
serbisu makaas hodi prevene atus barak ne’ebe bele estraga ita nia Estadu. O
mos preokupa tebe-tebes kona-ba medidas mak instituitsaun balun la foti ka
laiha vontade hodi implementa regras jestaun finanseira ne’ebe estabelese tiha
ona.
Tanba
ida ne’e mak hau la konsege simu katak o halo krime partisipasaun ekonomika iha
negosiu… mak estraga Estadu. Kama hirak ne’e agora uza hela, no Prezidente
Tribunal Rekursu rasik hetan benefisiu husi tipu kama ortopedika hirak ne’e
bainhira nia hetan stroke (atake fuan) no baixa hela iha ospital. Osan
ba jantar ida maka la eziste iha Brazil... ne’e estraga Estadu! Tanba, afinal,
gasta ba sosa ‘sasaan’ ba nia digníssima Sua Ekslelensia Prokurador Jeral da
Republika nia fen! Estadu maka selu... sasan hirak ne’ebe relasiona ho kazal
ida nia domin!
Osan
ne’ebe tama tiha iha Prezidente Tribunal Rekursu nia bolsu mak estraga
Estadu... tanba emprezariu la konsege remata serbisu ne’ebe fo tiha ona ba
nia! No Prezidente Tribunal Rekursu husu
tan osan adisional ba remata obra ida ne’e!
Halo
hanesan hau, Emilia! Ketak husik susar hirak ne’e domina o, susar ne’ebe mai
husi ema ho laran namalele... ema ne’ebé kakutak la hanoin, la iha prinsipiu,
hahalok vulgar, analize mamuk no lojika virtual distorsida kona-ba realidade
sosial no politika ita nia sosiedade oinloron nian, ne’ebe sei nurak, maibé
hatudu ona la fiar no hakarak ida atu kria dezuniaun no intoleránsia, no mos
nakonu ho ambisaun ne’ebe la sukat.
Maibe,
Emilia, ita fila fali hodi hare deit ba kotuk...
O
nia forsa, o nia kumprimisu atu defende Timor-Leste husi presaun komunidade
internsaional, liuliu husi komunidade doador sira ne’ebe gosta prega partida ba
paíz benefisiáriu sira ne’ebe sei nurak hela, espektakular duni!
O
nia hahalok hodi defende ita nia prinsipiu, ne’ebe foti ita nia imajen no lori
ita nia hanoin hodi influensia reuniaun Busan/Koreia Sul, hodi mos halo Nasoens
Unidas simu ita nia medidas, espektakular loos!
Iha
ne’eba, hau tenke dehan, o afirma a’an nudar Timoroan, nudar Feto no Ukan Nain!
No saída tan mak ita bele hatete kona-ba o nia papel hodi promove polítika foun
relasiona ho Estadu frajil sira! Ukun
nain Estadu frajil sira nian... hadomi o, Emilia! O mak Inan ne’ebe hahu konseitu ‘g7+’... o
haluha tiha ona ida ne’e?
Ita
hotu deve O no karik Timor-Leste ohin hetan respeitu husi paíz hirak ne’e,
ne’ebe hare ita, nudar ezemplu diak ida hodi sai husi ‘fragilidade ba
reziliensia’, ida ne’e deve ba o nia devosaun ba kauza nobre ida ne’e... ba
apoiu ba paíz no populasaun hirak ne’ebe nesesitadu-liu... la husu buat ruma
ein troka!
Mundu
presiza ezemplu hanesan ne’e! No o, Emilia, hahu introduz konsepsaun foun ida
kona-ba ajuda ne’ebe la iha interese!
No
hau la simu, husi atan hau ne’ebe salah nain, ne’ebe ohin o hetan akuzasaun ba
buat ida ne’ebe la halo sentidu, relasiona o nia a’an, relasiona ho o nia
atividade, relasiona ho o nia partisipasaun ba hadia ema sira nia moris,hakat
liu orizonte fizíku ita nia paíz nian.
Emilia,
hau fiar O, tanba hau koñese o, desdeke hau bolu o ba Salemba, iha tinan remata
1999, hodi ajuda hau hanoin ba tempu ukun-aan... hodi ajuda hau diskute ho Sara
husi Banku Mundial, ne’ebe sai importante tebe-tebes ba ita nia analize kona-ba
dezafiu futuru paíz nian.
No,
hamutuk ho o, hau nia hanoin mos sei
hakoak ba Madalena Hanjam, vitima injustisa ida seluk husi Justisa ita nia Paíz
nian!
Kruelidade
la mosu deit husi asaun violentu, kruelidade mosu husi mentalidade umana ne’ebe
sofistikadamente hakarak impoen nia poder ba ema seluk, kruelidade hatudu husi
falta konsiderasaun iha aktus kiik no mamuk husi ema sira ne’ebe kesi metin
hela iha vizaun badak no prekonseitu limitadu.
Emilia,
Madalena, Suharto hamutuk ho imi! No ho Suharto, Foho Lulik no Matebian sei
hamrik...ba deklara imi nia inosénsia!
Dili,
25 Janeiru 2017
Kay
Rala Xanana Gusmão
Suharto Timor-Leste nian
